De lutherse kerk

Aan de Hondstraat in Maastricht ligt sedert de zeventiende eeuw het gebouw van de lutherse kerk. Deze heeft tot in 1930 verscholen gelegen achter de domineeswoning en het (voormalig) schooltje van de kerk. In dat jaar werd de smalle Hondstraat verbreed door de genoemde gebouwen te slopen. Dat deze kerk niet zichtbaar was vanaf de openbare weg, was echter niet zonder reden. Een terugblik op (een kleine) vijf eeuwen lutheranisme in Maastricht.

Na de door Maarten Luther in gang gezette Reformatie in 1517 kreeg deze al vroeg aanhangers in Maastricht. Echter, zoals in de rest van Nederland lieten protestanten zich vooral inspireren door het calvinisme van Johannes Calvijn en het anabaptisme van Menno Simons en in veel mindere mate door de lutheranen van Maarten Luther. Deze predikte dat de altijd zondige mens alleen door zijn geloof in Christus gerechtvaardigd kan worden voor God.

De Hondstraat in 1916, ter hoogte van de lutherse kerk met de voorbouwen die het zicht op het kerkgebouw ontnemen. De monumentale toegangspoort is tegenwoordig onderdeel van de voorgevel van het pand Boschstraat 81-83.

Vanaf 1567 kreeg het lutheranisme meer voet aan de grond door de komst van een garnizoen, dat voor een deel bestond uit Duitse huurtroepen. Maar na de komst van de Spanjaarden in 1579 was godsdienstvrijheid alleen voorbehouden aan katholieken en dus niet voor lutheranen en andere protestanten. Toch werd na een jaar of tien weer melding gemaakt van lutherse protestanten, waarschijnlijk weer Duitse soldaten. De katholieken verzetten zich fel tegen deze nieuwe lutheranen, wellicht uit angst voor concurrentie. Lutheranen mochten geen kerkdiensten in het openbaar houden en moesten daarvoor uitwijken naar schuilkerkjes. Deze schuilkerken of huiskerken waren aan de buitenkant niet herkenbaar als kerkgebouw.

Nadat Frederik Hendrik in 1632 de stad Maastricht had ingenomen, was het katholicisme niet langer de enig toegestane godsdienst. Ook de protestanten kregen vanaf toen godsdienstvrijheid. Dit resulteerde nog niet meteen in de bouw van nieuwe protestantse kerkgebouwen. De eerste decennia werd dit gecompenseerd door het afstaan door de katholieken van de Sint Janskerk en de Sint Matthiaskerk aan de protestantse kerk.
Omdat de lutheranen in die tijd nog geen eigen kerkgebouw hadden, mochten ze achtereenvolgens kortstondig gebruik maken van met andere geloven gedeelde kerkgebouwen, zoals de Sint Matthiaskerk en de Sint Catharinakapel aan de Boschstraat en de Heilige Geestkapel aan de Markt.

Na de benoeming van militair gouverneur Van Waldeck-Eisenberg in 1679, lukte het de lutherse gemeenschap op een terrein van ritmeester Birkenfeld aan de Hondstraat een eigen kerkgebouw te bouwen. De sobere zaalkerk werd in 1684 in gebruik genomen. Twee jaarstenen in de voorgevel geven dit jaartal weer. Doordat de kerk vanaf de straat niet zichtbaar was, voor de ingang stonden twee huizen, had deze het karakter van een eerdergenoemde schuilkerk. Om de kerk te bereiken moesten de kerkgangers gebruik maken van de toegangspoort in de woning van de predikant om vervolgens via de binnenplaats de ingang van de kerk te bereiken.
Aan het einde van de zeventiende eeuw beleefde de gemeente een zekere bloei. Dit leidde ertoe dat in 1695 voor de organist annex schoolmeester naast de kerk een huis werd aangekocht. Deze lutherse school heeft een eeuw lang bestaan.

De (voormalige) lutherse kerk anno 2020; het monumentale muurtje waar het gietijzeren hek op rust, is het enige restant van de twee gesloopte huizen.

Op 22 mei 1895 brachten koningin-regentes Emma van Waldeck-Pyrmont en haar dochter, de latere koningin Wilhelmina, een bezoek aan de kerk. Een oorkonde achter in de kerk herinnert hier nog aan.
In 1938, bij de verbreding van de Hondstraat door o.a. de sloop van de twee woningen voor de ingang van de kerk, werd de gevel van de Lutherse kerk voor het eerst in haar historie zichtbaar vanaf de openbare weg. De gesloopte hardstenen toegangspoort uit de zeventiende eeuw ging hierbij echter niet verloren en werd later herplaatst in het pand Boschstraat 81-83, waar deze nog steeds te bewonderen is.
De lutherse gemeente in Maastricht is overigens nooit groot geweest. In de jaren 70 en 80 van de vorige eeuw was de gemeente zo klein geworden dat er geen predikant beroepen kon worden. In 1985 waren er nog slechts 20 leden. Door samenvoeging met de lutherse gemeente in Heerlen ontstond in 1989 de Evangelisch Lutherse Gemeente Zuid-Limburg, die begin 21e eeuw circa 120 leden telde. Na een fusie met de Nederlands-Hervormde kerk en de gereformeerden tot Protestantse Kerk in Nederland (PKN) in 2004, bleef het gebouw aan de Hondstraat twee keer per maand in gebruik voor lutherse diensten. Ook vonden er toen af en toe concerten plaats. In juni 2013 werden de laatste diensten in het gebouw gehouden, waarna de evangelisch-lutherse gemeente de kerk en de beide belendende panden uit 1935 en 1937 in 2014 verkocht aan een particuliere investeerder. Sindsdien ligt het pand leeg, in afwachting van een nieuwe functie.

Bronnen:
De lutherse kerk, Maastrichts Silhouet #72, J. Fokkens/P. Ubachs;
Monumentengids Maastricht, Jac van den Boogaard/Servé Minis;
Historische Encyclopedie van Maastricht, P. Ubachs/I. Evers;
Kerken van Maastricht, Jac. van Term.