Een ster, een wapen, een vlag

De meningen lopen nog wel eens uiteen als het gaat over het ontstaan van het gemeentewapen van Maastricht. Was de ster oorspronkelijk zes- of toch al vijfpuntig? Is (en was) de engelfiguur nou vrouwelijk, mannelijk of geen van beide? En hoelang bestaat de Maastrichtse vlag in zijn huidige vorm? Hierna volgt onder andere een antwoord op al deze vragen.

De oorsprong van de vijfpuntige ster als stadswapen van Maastricht is onbekend. In de inventaris van de Brabantse charterbewaarder Adriaan van der Ee uit 1438 wordt een zilveren zespuntige ster op een rode achtergrond beschreven, maar op een enkele 16e-eeuwse afbeelding na, zijn daar geen andere voorbeelden van bekend.

De oudst bekende afbeelding van de Maastrichtse vlag uit 1545, een van de weinige met een zespuntige ster.

In 1227 werd voor het eerst een stadszegel gebruikt door de twee heren die Maastricht toen bestuurden: de prins-bisschop van Luik en de hertog van Brabant. Dit zegel vertegenwoordigde de Indiviese (ongedeelde) Raad, met een zegel van Sint-Lambertus voor de Luikse burgers en eentje met Sint-Servaas voor de Brabantse burgers. In 1253 en 1263 waren er twee schepenen die namens de stad zegelden met een vijfpuntige ster. In 1283 later werd voor het eerst melding gemaakt van een eigen waarmerk voor de maten en gewichten van de stad. Dit waarmerk had eveneens de vorm van een vijfpuntige ster. Ook werd in die tijd gekeurd Maastrichts laken voorzien van een lakenlood met daarop ofwel de wapens van beide heren, ofwel de (inmiddels) Maastrichtse stadsster ‘met der stad sterren ende de maecht van Tricht daarbij’. In 1413 was er sprake van een zegel dat verplicht door de Indiviese Raad gebruikt moest worden. Dit zegel was complex, maar bevatte wel de vijfpuntige ster. De oudste afbeelding van dit zegel dateert van 1423. Het werd gebruikt tot 1555.

Andere oude afbeeldingen van het wapen van Maastricht zijn te vinden op een paneelschildering van Jan van Brussel uit circa 1475, het zogenaamde Gerechtigheidspaneel. Het schilderij bevat drie afbeeldingen van het wapen zoals we dat kennen: een vijfpuntige witte ster op een rood veld. Een van de drie wapens wordt vastgehouden door een vrouwenfiguur, die als beeld bovenop een zuil is geplaatst. De vrouw stelt waarschijnlijk de stedenmaagd voor, een verpersoonlijking van de stad. Ze heeft in elk geval geen aureool of vleugels, dus is ze geen heilige of engel. Dit schilderij heeft van 1664 tot in 2018 in het stadhuis gehangen en is door de gemeente Maastricht in bruikleen gegeven aan het Bonnefantenmuseum.

Vier van de vele nog aanwezige stadswapens in Maastricht, van rechtsboven met de klok mee: de Latijnse school, Achter de Comedie 8 (1787), de voorkant van het stadhuis (1664), de ‘hoogwaterengel’ in de kademuur van de Oeverwal (1645) en Poort Waarachtig (1888).

Vanaf 1535 tot in de achttiende eeuw verschenen varianten van het huidige wapen op o.a. zegels en gevelstenen , waarbij de stedenmaagd afgewisseld wordt met een soms zittende en soms staande engel. Tot de Franse tijd waren bovendien alle huizen in eigendom van de stad Maastricht gemarkeerd met het stadswapen.

Vanaf de zeventiende eeuw lijkt de stadsengel de stedenmaagd definitief te hebben vervangen als wapendrager. Op een fronton van het stadhuis van Maastricht (1664) houdt een gevleugelde engel het wapenschild met de stadsster vast. In de Sint Matthiaskerk aan de Boschstraat bevindt zich een gebeeldhouwde kraagsteen uit circa 1490, waarop een engel is afgebeeld die een schild met een gouden ster vasthoudt. De vleugels zouden echter begin 19e eeuw zijn toegevoegd om de stedenmaagd op een engel te doen lijken.

Op 15 september 1819 werd bij besluit van de Hoge Raad van Adel de vorm van het Maastrichtse stadswapen officieel vastgelegd. Bij dit Koninklijk Besluit zat een duidelijke omschrijving: “Een rood schild, beladen met een vijfpuntige ster van zilver. Het schild van achteren vastgehouden door een engel en gedekt door een kroon van goud”. De transformatie van stedenmaagd naar een gevleugelde engel was daarmee een feit en Maastricht kreeg haar eerste officiële ‘stadsengel’.

Intussen had zich in Maastricht ook een stadsvlag ontwikkeld. In 1415 werd voor het eerst melding gemaakt van een Maastrichts stadsvaandel. De vlag toonde het stadswapen, de vijfpuntige witte ster, op een rood veld met daaronder een wit of groen veld. De oudst vermelde afbeelding van een dergelijk vaandel, dateert van 1545 en was geplaatst in het Wappenbuch von Meister IK van I. Köbel, uitgebracht in Frankfurt am Main (zie afbeelding boven). Deze vlag toont echter een zespuntige ster waarvan de kleur wordt omschreven als ‘geller’, wat een verschrijving van ‘heller’ (helder of wit) of ‘gelber’ (geel) kan zijn. Dit is een van de zeldzame afbeeldingen van een zespuntige ster, zoals eerder gezegd. In 1549 wordt de Maastrichtse stadsvlag beschreven als geel-wit-rood en lijkt de ster verdwenen. In 1647 is de witte ster op het rode veld teruggekeerd op de vlag, die in dat jaar met het oog op de naderende Vrede van Münster werd vervaardigd.

Na de Oktoberrevolutie in 1917 vond men de vlag wel erg veel lijken op die van de Sovjet-Unie en werd daarom in 1938 een nieuwe vlag voor Maastricht aangenomen: het werd een vlag met twee horizontale banen van gelijke hoogte, de bovenste in zilver (wit), de onderste in rood. Dit was gedeeltelijk tegen het advies van de Hoge Raad van Adel, die een vijfpuntige ster op de rode baan had geadviseerd. De vastgestelde vlag was echter onbedoeld gelijk aan die van Polen. Pas na de val van het communisme heeft men besloten de oude weer in ere te herstellen. Sinds 1 januari 1994 is de vlag rood met een witte vijfpuntige ster, waarvan de hoogte 3/5 van de hoogte van de vlag bedraagt. De hoogte-breedteverhouding van de vlag is 2:3 en het midden van de ster bevindt zich op 1/3 van de breedte en op de helft van de hoogte van de vlag.

Links het oorspronkelijke in 1819 vastgestelde wapen van Maastricht en rechts het huidige officiële gemeentelogo van de gemeente Maastricht uit 2009.

Behalve de vlag heeft ook het uiterlijk van het stadswapen zich door de jaren heen ontwikkeld. Bij de laatste aanpassing in 2009 ontstond bij een deel van de Maastrichtse bevolking commotie nadat het stadsbestuur had gekozen voor een gemoderniseerd beeldmerk, waarbij de engel werd vervangen door een neutraler en abstract vormgegeven wapendrager.

Voor wie heimwee heeft naar het oude stadswapen, her en der in de stad zijn voor de oplettende kijker nog heel wat afbeeldingen van ‘de engel met ster’ te bewonderen.

Bronnen:
Historische Encyclopedie Maastricht, Ubachs/Evers;
Ach Lieve tijd, Ingrid Evers;
Gevelstenen in Maastricht, Jef Bartelet;
Zicht op Maastricht.